بقعه بی‌بی شهر بانوبیبی شهربانو، بقعه و زیارتگاهی در شمال شرقی شهرری در دامنه جنوبی کوه ری (کوه بی‌بی شهربانو) در شمال امین آباد است. فهرست مندرجات۲ - پرستشگاه زردشتیان ۳ - درباره مجموعه آرامگاه ۳.۱ - بناهای جنوبی ۳.۲ - محوطه اصلی ۳.۳ - بنای بقعه ۳.۴ - معماری ساسانی ۳.۵ - حرم ۳.۶ - ایوان و بنای سنگی ۳.۷ - اتاق طویل ۳.۸ - مسجد و صحن بزرگ ۳.۹ - اتاق میهمان ۳.۱۰ - کتیبه حرم ۳.۱۱ - درب زیبا ۴ - فهرست منابع ۵ - پانویس ۶ - منبع ۱ - آرامگاه شهربانومردم بنا بر معروف این محل را آرامگاه شهربانو دختر یزدگرد سوم ساسانی و همسر امام حسین علیه‌السّلام و مادر امام زین العابدین علیه‌السلام می‌دانند، ولی درباره زمان دقیق بنای هسته مرکزی این مجموعه، انتساب آن به شهربانو با توجه به احادیث و روایات و منابع تاریخی و نکات معماری نظرهای متفاوتی وجود دارد. [۱]
حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، ج۱، ص۲۵ـ۳۰، تهران ۱۳۵۵ ش.
[۲]
حسین کریمان، ری باستان، ج۱، ص۴۰۳ـ۴۱۶، تهران ۱۳۴۵ ش.
۲ - پرستشگاه زردشتیانبه دلیل قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، مجاورت آن با چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای الهه آناهید و تشابه افسانه بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زردشتی «بانوی پارس» در یزد، بسیاری براین عقیده‌اند که این بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهید، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های زردشتیان پیش از اسلام بوده است. [۳]
مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ج۱، ص۱۲۹ـ۱۳۰، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶).
[۴]
مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ج۱، ص۱۳۵، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶).
[۵]
مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ج۱، ص۱۴۳، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶).
[۶]
حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، ج۱، ص۳۲ـ۴۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳ - درباره مجموعه آرامگاهاین مجموعه محوطه‌ای است مستطیل شکل (شمالی ـ جنوبی)، به طول ۳۳متر و عرض ۲۲متر که با دیواری سنگی متعلق به قرن چهارم ( آل بویه و سلجوقی ) محصور گردیده و از شمال به کوهستان محدود می‌شود. ۳.۱ - بناهای جنوبیدر بخش جنوبی آن چند بنای محکم سنگی با پوشش گنبدی از سنگ و آجر وجود دارد. ۳.۲ - محوطه اصلیمحوطه اصلی با احداث دیوارهای جدید، رواق‌ها، اتاق‌ها، راهرو و غیره در دوره‌های مختلف به دو قسمت (صحن) تقسیم شده است. [۷]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۱۳۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۸]
حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، ج۱، ص۳۱، تهران ۱۳۵۵ ش.
۳.۳ - بنای بقعهبنای اصلی بقعه از سنگ و گچ ساخته شده و طاق‌های آن آجری است. ۳.۴ - معماری ساسانیاز سبک و وضع بنا برمی آید که هسته اصلی آن در دوره ساسانی ساخته شده باشد و در قرن چهارم (عهد آل بویه) از آن برای آرامگاه استفاده شده و قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند. ۳.۵ - حرماین بقعه مشتمل بر حرم کوچک چهارگوشی است با ابعادی در حدود ۲۵ر۳متر. مدخل اصلی حرم رو به مشرق و دارای سردری است متعلق به عهد صفویه، اما گنبد کاشیکاری و برخی گچبری‌ها و تزیینات آن از آثار دوره قاجار است. [۹]
نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۲۱۵، تهران ۱۳۴۹ ش.
[۱۰]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
۳.۶ - ایوان و بنای سنگیجلو سر در، دهلیزی قرار دارد که در گذشته به صورت ایوانی بوده و قسمتی از حیاط اندرون بقعه محسوب می‌شده است. در جنوب همین دهلیز بنای مربع سنگی استواری با ابعاد ۸ر۵ متر و پوشش ضربی متعلق به قرن چهارم وجود دارد. ۳.۷ - اتاق طویلدر جنوب حرم نیز اتاق طویل مسدودی در جهت شرقی ـ غربی قرار دارد که احتمال داده‌اند متعلق به دوره ساسانی باشد. این اتاق از مشرق به بنای مربع سنگی مذکور منتهی می‌گردد و معلوم می‌شود که در آغاز، راه ورود به بنای سنگی بوده است. ۳.۸ - مسجد و صحن بزرگدر شمال حرم، مسجد یا رواقی از دوره قاجاریه وجود دارد. صحن بزرگتر بقعه که حیاط بیرونی آن محسوب می‌شود در شمال همین مسجد قرار دارد. ۳.۹ - اتاق میهماندر شمال صحن اتاقی برای اقامت میهمانان متولی یا زوّار دیگر احداث شده است. [۱۱]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۱۳۱ـ۱۳۲، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
۳.۱۰ - کتیبه حرمقدیمترین کتیبه موجود در بقعه نوشته‌های روی صندوق مرقد است که تاریخ ۸۸۸ را نشان می‌دهد. [۱۲]
حسین کریمان، ری باستان، ج۱، ص۴۱۵ـ۴۱۶، تهران ۱۳۴۵ ش.
[۱۳]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۱۳۳ـ۱۳۴، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
[۱۴]
نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۲۱۵، تهران ۱۳۴۹ ش.
۳.۱۱ - درب زیبادر ِ منبت کاری شده زیبایی نیز از دوره شاه طهماسب به تاریخ ۹۶۲ در جانب شرقی حرم وجود دارد. [۱۵]
محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، ج۱، ص۱۳۱، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش.
۴ - فهرست منابع(۱) مری بویس، «بی‌بی شهربانو و بانو پارس»، ترجمه حسن جوادی، مجله بررسیهای تاریخی، سال ۲، ش ۳ و ۴ (آبان ۱۳۴۶). (۲) حسین کریمان، تهران در گذشته و حال، تهران ۱۳۵۵ ش. (۳) حسین کریمان، ری باستان، تهران ۱۳۴۵ ش. (۴) نصرت الله مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران ۱۳۴۹ ش. (۵) محمدتقی مصطفوی، آثار تاریخی طهران، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۶۱ ش؛ ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بی بی شهربانو»، شماره۲۳۶۱. |